თუშეთი

თუშეთი — საქართველოს ისტორიულ-გეოგრაფიული მხარე. იგი მდებარეობს კავკასიონის მთავარი ქედის გადაღმა, მის ჩრდილოეთ კალთაზე. აღმოსავლეთით თუშეთს საზღვრავს დაღესტანი, დასავლეთით ფშავი და ხევსურეთი, ჩრდილოეთით ჩეჩნეთი, სამხრეთით კახეთი.

ვახუშტი ბაგრატიონის მიხედვით „თუშეთს უკავია ორი ხევი — გომეწრისა და პირიქითისა. გომეწრის ხევი აერთიანებს წოვათის და გომეწრის თემებს, ხოლო პირიქითისა — პირიქით და ჩაღმა თემებს“. დღევანდელი ადმინისტრაციული დაყოფით თუშეთის მთელი ტერიტორია კახეთის მხარის ახმეტის რაიონში შედის და 10 სოფელს მოიცავს, სადაც მუდმივი მოსახლეობა შემორჩა. თუშეთის ცენტრად ითვლება სოფელი ომალო.
თუშეთს ზოგჯერ მთათუშეთსაც უწოდებენ, რადგან თუშები ბარშიც სახლობენ, კერძოდ ახმეტისა და თელავის რაიონებში. მაგრამ „ბარის თუშეთი“ სინამდვილეში კახეთია, ამიტომ ტერმინი „მთათუშეთი“ არც ისტორიულადაა გამართლებელი და ვერც თანამედროვე ვითარებას ასახავს.

თუშეთის მოკლე ისტორია

თუშეთში განლაგებულია ძველი სოფლები და ნასოფლარები, რომელთა დიდ ნაწილში კარგადაა შემონახული გვიან შუა საუკუნეების ციხეკოშკები, თავად თუშთა მომთაბარე და რომანტიული ცხოვრების წესით და საზაფხულო ხატობა-დღეობებით, მუდამ მრავლად იზიდავდა მნახველს. თუშების სტუმართმოყვარეობა კი ყოველთვის იყო ტურისტის თუ დამთვალიერებლის უსაფრთხოების გარანტი. თუშეთი მრავალმხრივ საინტერესო კუთხეა. ეს მიუვალი მთიანი მხარე დაბალი და მუხლმაგარი თუშური ცხენის და მეცხვარეების ერთგული თანაშემწის – ქართული ნაგაზის სამშობლოა. ჩხვარმეცხვარეობამ თუშეთში სახალხო რეწვის განვითარება გამოიწვია. თუში ქალები მატყლისგან მართლაც რომ საოცრად სადა და ლამაზ, ბუნებრივი საღებავებით შეფერილ ნაკეთობებს ქმნიან – წინდებითა და ჩითებით დაწყებული, თუშური ფარდაგებით დამთავრებული.

თუშეთი ერთ-ერთი საინტერესო ტურისტული ადგილია. ტურისტებს იზიდავს მისი თვალწარმტაცი ბუნება, ადგილობრივი წეს-ჩვეულებები, ისტორიულ-კულტურული ძეგლები. ტურისტებს შეუძლიათ ისარგებლონ ტურისტული მომსახურების სხვადასხვა სახით. თუშეთში კეთილმოწყობილია საოჯახო სასტუმროები.

ინფორმაცია ტურისტებისთვის

•  თუშეთში მიმავალი სამანქანო გზა კახეთიდან, სოფელ ფშავლიდან იწყება და საქართველოს ყველაზე მაღალი სამანქანო გადასასვლელის – აბანოს უღელტეხილის (2926 მ.) გავლით ომალოში ჩადის. აბანოს უღელტეხილი წლის მანძილზე მხოლოდ რამდენიმე თვე ფუნქციონირებს და ამ დროის მანძილზეც გამუდმებით იწმინდება მეწყერებისა და კლდეთა ნაშალისაგან.

• თუშეთში მოხვედრა მხოლოდ ორხიდიანი, მაღალბორბლიანი ტრანსპორტით არის შესაძლებელი.
  თბილისიდან თუშეთის ადმინისტრაციულ ცენტრამდე (სოფ. ომალო) 206 კმ-ია.
  თბილისი – თელავი 102 კმ. (გომბორის გავლით)
  თელავი – სოფელი ფშაველი 32 კმ.
  სოფელი ფშაველი – ომალო 72 კმ ( ფშაველი – ომალოს გზის 72 – კილომეტრიანი მონაკვეთის გავლას მანქანა 4-5 საათს

გაიგე მეტი თუშეთზე

საქართველოს ულამაზესი კუთხე თუშეთი აღმოსავლეთ კავკასიონზე მდებარეობს. თუშეთს აღმოსავლეთით დაღესტანი, ხოლო ჩრდილოეთით ჩეჩნეთი ესაზღვრება. თუშეთის დასავლეთით ხევსურეთი, სამხრეთით კი კახეთი მდებარეობს. მაღალმთიანი, ქედებითა და მწვერვალებით გარშემორტყმული თუშეთი დაღარულია უამრავი ხევით, რომელთაგან ჩამონადენი წყლები, მაკრატელას წყალგამყოფი ქედით ერთმანეთისგან გამოყოფილ, თუშეთის ორ მთავარ მდინარეში, პირიქითისა და თუშეთის (გომეწრის) ალაზანებში ჩაედინება. ორივე ალაზანი სოფელ შენაქოს მახლობლად ერთდება, შეერთებული მალევე სცილდება თუშეთისა და საქართველოს საზღვარს, გადის დაღესტანში, სადაც ამ მდინარეს ანდის ყოისუს სახელით მოიხსენიებენ, და კასპიის ზღვაში ჩაედინება.

თუშეთის დაცული ტერიტორიები თუშეთის სახელმწიფო ნაკრძალს, თუშეთის ეროვნულ პარკსა და თუშეთის დაცულ ლანდშაფტს აერთიანებს. მისი საერთო ფართობი დაახლოებით 122 050 ჰა-ია.

ჰიდრორესურსები თუშეთში.

თუშეთში ორი მდინარეა: გომეწრის (თუშეთის) ალაზანი და პირიქითის ალაზანი თავისი მრავალი შენაკადით. ეს ორი მდინარე ერთმანეთს უერთდება სოფ. შენაქოს მიდამოებში და სახელმწიფო საზღვრის გადაკვეთის შემდეგ დაღესტანში მიედინება ანდის-ყოუსის სახელწოდებით და კასპიის ზღვაში ჩაედინება.  გომეწრის (თუშეთის) ალაზანი სათავეს იღებს ბორბალოს მთაზე დაახლოებით 3000 მ-ზე ზღვის დონიდან, ხოლო პირიქითის ალაზანი აწუნთა-თებულოს ქედის აღმოსავლეთ ფერდობებზე (3300 მ- ზე).

თუშეთისკენ

ვახუშტი ბაგრატიონის მიხედვით „თუშეთს უკავია ორი ხევი — გომეწრისა და პირიქითისა. გომეწრის ხევი აერთიანებს წოვათის და გომეწრის თემებს, ხოლო პირიქითისა — პირიქით და ჩაღმა თემებს“. დღევანდელი ადმინისტრაციული დაყოფით თუშეთის მთელი ტერიტორია კახეთის მხარის ახმეტის რაიონში შედის და 10 სოფელს მოიცავს, სადაც მუდმივი მოსახლეობა შემორჩა. თუშეთის ცენტრად ითვლება სოფელი ომალო.
თუშეთს ზოგჯერ მთათუშეთსაც უწოდებენ, რადგან თუშები ბარშიც სახლობენ, კერძოდ ახმეტისა და თელავის რაიონებში. მაგრამ „ბარის თუშეთი“ სინამდვილეში კახეთია, ამიტომ ტერმინი „მთათუშეთი“ არც ისტორიულადაა გამართლებელი და ვერც თანამედროვე ვითარებას ასახავს. თუშეთის ტერიტორიები ხასიათდება ფლორისტული მრავალფეროვნებით, ენდემურ და უძველეს რელიქტურ სახეობათა სიუხვით, რაც ერთის მხრივ, განპირობებულია ტერიტორიის სიდიდითა და გეოგრაფიული მდებარეობით, მიუხედავად ვერტიკალური სარტყელების მცირე დიაპაზონისა. თუშეთის ტყეების საერთო ფართობი შეადგენს 32000 ჰა-ს. ძირითადად წარმოდგენილია ფიჭვნარით (სოსნოვსკის ფიჭვი) და არყნარით (ლიტვინოვისა და რადეს არყი). მათ ხშირად ეთავსება ისეთი სახეობები, როგორიცაა ცირცელი, მდგნალი, მურყნარი და სხვა. თუშეთის ტყეებში და მათ გარეთაც მრავლადაა კენკროვანი და ტყის ხილის მცენარეულობა.

ნახეთ და დაისვენეთ

თუ ვიტყვით, რომ თუშეთი საქართველოს ის ნაწილია, რომელიც მთლიანად დაცულ ტერიტორიადაა გამოცხადებული, ალბათ შთაბეჭდილებას მოვახდენთ. თუ ვიტყვით, რომ თუშეთის ფლორის 230 წარმომადგენელი კავკასიის ენდემია, ხოლო აქედან 11 სახეობა მხოლოდ საქართველოში მოიპოვება, ამით თქვენს შთაბეჭდილებას კიდევ უფრო გავზრდით. თუ იმასაც დავამატებთ, რომ ეს ნაშალი ფერდობები და მიუვალი კლდეები აღმოსავლეთკავკასიური ჯიხვის, არჩვისა და ნიამორის სამშობლოა, ხოლო მათ მეზობლად კავკასიის მეორე ენდემები – კავკასიური შურთხი, დეკიანებსა და არყნარებში კი კავკასიური როჭო ცხოვრობს, და ეს კლდეები ორბების, ბატკანძერებისა და მთის არწივების საბუდარია, აქვე ჩვენი პლანეტის ყველაზე სწრაფი ფრთოსანი – შევარდენიც ბინადრობს, ნებისმიერი თქვენგანი სიამაყეს იგრძნობს და კავკასიონის მთებისაკენ ოცნებით გაიხედავს. მაგრამ ვერავითარი სიტყვა ვერ გადმოსცემს იმას, რასაც თუშეთის ნახვისას იგრძნობთ.
საქართველოში ერთადერთი დაცული ლანდშაფტი ფუნქციონირებს და ეს თუშეთის ლანდშაფტია, რომლის შექმნაც ამ უნიკალური სოფლების ტრადიციული იერსახის შენარჩუნებამ განაპირობა. თუშეთის ხიბლი ძველი სოფლები და ნასოფლარებია, რომელთა დიდ ნაწილში კარგადაა შემონახული გვიანი შუა საუკუნეების ციხე-კოშკები, რასაც ემატება თუშთა მომთაბარე და რომანტიული ცხოვრების წესი და საზაფხულო ხატობა-დღეობები – ათინგენობები, ნაბად-ფარდაგები, სიმღერები, ლექსები…

თუშეთის დაცული ტერიტორიები

თუ ვიტყვით, რომ თუშეთი საქართველოს ის ნაწილია, რომელიც მთლიანად დაცულ ტერიტორიადაა გამოცხადებული, ალბათ შთაბეჭდილებას მოვახდენთ. თუ ვიტყვით, რომ თუშეთის ფლორის 230 წარმომადგენელი კავკასიის ენდემია, ხოლო აქედან 11 სახეობა მხოლოდ საქართველოში მოიპოვება, ამით თქვენს შთაბეჭდილებას კიდევ უფრო გავზრდით. თუ იმასაც დავამატებთ, რომ ეს ნაშალი ფერდობები და მიუვალი კლდეები აღმოსავლეთკავკასიური ჯიხვის, არჩვისა და ნიამორის სამშობლოა, ხოლო მათ მეზობლად კავკასიის მეორე ენდემები – კავკასიური შურთხი, დეკიანებსა და არყნარებში კი კავკასიური როჭო ცხოვრობს, და ეს კლდეები ორბების, ბატკანძერებისა და მთის არწივების საბუდარია, აქვე ჩვენი პლანეტის ყველაზე სწრაფი ფრთოსანი – შევარდენიც ბინადრობს, ნებისმიერი თქვენგანი სიამაყეს იგრძნობს და კავკასიონის მთებისაკენ ოცნებით გაიხედავს. მაგრამ ვერავითარი სიტყვა ვერ გადმოსცემს იმას, რასაც თუშეთის ნახვისას იგრძნობთ.

გაიგე მეტი თუშეთზე

თუშეთი, თავისი თოვლიანი მწვერვალებით, გაშლილი მთებითა და საძოვრებით, ფიჭვის ტყეებით, ნაკადულებითა და წყალუხვი მდინარეებით ძველი–სიპით ნაშენი სოფლებითა და ციხეკოშკებით, ყოველთვის იზიდავდა მნახველს.

ეს მიუვალი მხარე თუშური ცხენის,თუშური ცხვრის და ქართული ნაგაზის სამშობლოა. კავკასიონის ეს კუთხე ნამდვილი სამოთხეა ფოტომოყვარულებისა და უბრალოდ თავგადასავლების მაძიებელთათვის– მათთვის ვისთვისაც მთის თხემებზე ხეტიალი მდინარეების გადალახვა, სუფთა ჰაერზე კარავში ძილი დასვენების საუკეთესო საშუალებაა.

ეს ულამაზესი კუთხე მდებარეობს კავკასიონის ჩრდილო აღმოსავლეთ ნაწილში. თუშეთში მიმავალი გზა კახეთიდან–სოფელ ფშავლიდან იწყება და საქართველოს ყველაზე მაღალი– აბანოს უღელტეხილის (2926) გავლით ომალოში ჩადის.

და აი შენ უკვე ომალოში ხარ. და უცებ ხვდები რომ, ვერაფერს ვერ ხვდები. რადგან ამაოება, რომელიც ყოველი ფეხის ნაბიჯზე დაგსდევდა, სადღაც დატოვე. ალბათ გზაში დაუტოვე ნისლებს სახსოვრად. აქ კი, სრულიად ლაღი, გაჰყურებ ჰორიზონტზე წამოწოლილ მთებს, ღრუბლებად ქცეულ გზებს, მზეს, რომელიც ისე ახლოა, რომ ფიქრობ: “და რომ შევეხო ვითომ დამწვავს?!”

თითქოს შორეულ წარსულში ბრუნდები. დრო ტრიალდება, ბრუნავს , ბრუნავს და უცებ ჩერდება… და შენში იღვიძებს ის განცდა ბედნიერების და სისპეტაკის, რომელიც გეგონა, სადღაც დაკარგე ქალაქის ხმაურიან ქუჩებში…

აქ ყველაფერი ჰარმონიულია, ყველაფერი ერთმანეთს ერწყმის და ეს ერთი დიდი მთლიანობა თანდათან შემოდის შენში და შენც მისი ნაწილი ხდები. მთელ სხეულში ჟრუანტელი გივლის და ყვირილი გინდება. მიდი იყვირე! თავისუფალი ხარ! აქ არ არსებობს წესები. აქ მხოლოდ ბუნება ველურობს. დგები და ყვირი, ექოდ იშლება ხმა, შენ კი სრულიად თავისუფალი მიწას ეხები და გრძნობ მის გულის ფეთქვას.

მე ეს ყველაფერი უკვე განვიცადე, სიცოცხლეშივე ვნახე სამოთხე და შენ?

და შენ არა?!

თუშეთის დაცული ტერიტორიები

თუშეთი თავისი თოვლიანი მწვერვალებით, გაშლილი მთებითა და საძოვრებით, უნიკალური ფიჭვის ტყეებით, კამკამა ნაკადულებითა და წყალუხვი მდინარეებით, ძველი სოფლებითა და ნასოფლარებით, მუდამ იზიდავდა მნახველს. ახლაც უამრავი ტურისტი და მოგზაური სტუმრობს, როგორც საქართველოდან, საზღვარგარეთის ქვეყნებიდანაც.